BIBLIOGRAFIK QO’LLANMALARNING SHAKLLARI VA TURLARI

 “Bibliografik maxsulot” tushunchasi umumlashtiruvchi hisoblanadi.

         Bibliografik maxssulot–bu foydalanuvchilarga xizmat ko’rsatishda hujjatlashtirilgan bibliografik ma’lumot bo’lib, uni tayyorlash natijasida foydalanuvchilarga xizmat ko’rsatish jarayonida amaliy yordam beradi.

         Bibliografik maxsulot – bu eng avvalo turli xil bibliografik qo’llanmadir. Bibliografik qo’llanma aniq bir qoida bo’yicha birlashtirilgan tartibga solingan bibliografik yozuvlar to’plamini ifodalaydi.

         Bibliografik qo’llanmalar kutubxona va bibliografik fan va amaliyot uchun katta axamiyatga ega bo’lgan shakl va turlarga.

Bibliografik qo’llanma shakllari

 Atamalar va ta’riflarga ko’ra bibliografik qo’llanmalarning 3 ta asosiy shakli mavjud: bibliografik ko’rsatkich, bibliografik ro’yxat va bibliografik tavsiflar.

         Bibliografik ko’rsatkich-o’zida kitob, maqola va boshqa materiallar aks ettirib, ular qisqa, tor ammo muayyan mavzuni (muammoni) o’z ichiga olgan yoki keng ko’p qirrali ma’lumotlar yoritilgan bo’ladi. Bu uning tuzilmasi murakkabligini anglatadi va har bir bo’linma (mavjud bo’lim, kichik bo’limlar) bo’yicha bibliografik yozuvlar tartibiga ta’sir qiladi. Ko’pchilik bibliografik ko’rsatkichlar ilmiy tadqiqod apparatlariga (turli xil yordamchi ko’rsatkichlar) ega. Qo’shimcha ko’rsatkichlar kitobning asosiy matni bilan taqqoslanganda, , tegishli bibliografik yozuvlarga havola qilib, matbuot ishlari haqida boshqa ma’lumotlarni aks ettiradi.

Bibliografik ro’yxat-odatda tor, muayyan mavzudagi yoki mavzudagi ishlar xaqida ma’lumotni o’z ichiga oladi. Odatda tuzilma oddiy xajmi katta emas bo’lib, ma’lumotlar ba’zasi mavjud emas.
        
Bibliografik tadqiqotlar-bibliografik qo’llanma bo’lib, hujjatdagi izchil ma’lumotlar yoritiladi. Bibliografik anketada adabiyotni tavsiflash zarur tushintirishlar va faktik ma’lumotlar bilan to’ldiriladi. Maqsad va mazmuni, mavzuning tabiati,asarlarning soniga qarab tuzilma oddiy yokimurakkab ekanligini aniqlab beradi.
Bibliografik qo’llanma turlari

         Bibliografik qo’llanmalar quidagi xususiatlarga qarab turlarga bo’linadi. Undagi aks ettirilgan asarning mazmuni, e’lon qilingan vaqti, qamrab olishining to’liqligi, xarakterlash metodikasi va boshqalar. Lekin eng muhim belgisi maqsadli va foydalanishga doir qo’llanma bo’lishidir. Shu bois bibliografik qo’llanma turlarini ko’rib chiqamiz.

         Bibliografik qo’llanmalar turning maqsadiga qarab davlatga oid, ilmiy-yordamchi, tavsiyanoma va professional bibliografik qo’llanmalarga bo’linadi.

         Davlatga oid bibliografik ko’rsatkichlarning asosiy maqsadi davlat ro’yxatiga olingan holda mamlakatimizda chop etiladigan turli hilbosma materiallarning nashr etilishi xaqida ma’lumotlar berishdir.

ilmiy-yordamchi qo’llanmalar olimlar va mutaxassislarning axborotga bo’lgan extiyojini qondirish uchun mo’ljallangan. Ular ilmiy-amaliy axamiyatga ega bo’lgan mahalliy va xorijiy asarlarga oid ma’lumotlar bilan to’ldirilgan bo’ladi.

         Tavsiyanomalar umumiy va kasb-hunar ta’lim, o’z-o’zini tarbiyalash va  bilimlarni, ta’limni targ’ib qilishga yordam berishga mo’ljallangan. Tavsiyanomaning o’ziga xos xususiyati – foydalanuvchi manzilining kengligi, turlarning xilma-xilligi hisoblanadi.

         Asarlarning mazmuniga qarab, bibliografik qo’llanmalar universal, tarmoq, mavzuli, shaxsiy, bibliografiya, mahalliy tarix va milliy tadqiqodlar bo’limlariga bo’limlariga bo’linadi.

•      Universal bibliografik qo’llanma axborotning barcha sohalarida va amaliy faoliyat  sohalarida chop etilgan materiallar haqida ma’lumotni o’z ichiga oladi.

        

•               Aniq bibliografik qo’llanma bir mavzu bo’yicha adabiyot haqida ma’lumot beradi.

 

•               Shaxsiy bibliografik qo’llanma bir shaxsga bag’ishlanadi va uning ishlari va (yoki) u haqida adabiyotlar haqida ma’lumotlar beriladi.

 

•               bibliografik qo’llanma muayyan shaxs yoki shaxslarning asarlarini, shuningdek ular haqida bibliografik ma’lumotlar va adabiyotlarni aks ettiradi.

 

•               Mintaqaviy bibliografik qo’llanma bir yoki bir nechta mamlakatlarga bag’ishlangan materiallar bilan  to’ldiriladi.

•      Bibliografik nashrlar

•               Bibliografik adabiyotlar davriy (bir matnli) va nodavriy bo’lishi mumkin. Bir qator hollarda bibliografik to’plamlar bir qator kitobxonlar uchun mo’ljallangan bo’lib, ular tegishli maqsadga, badiiy dizaynning bir xil tamoyillariga ega.

•              

•               Nodavriy bibliografik nashlar (kitoblar,  broshyuralar, bibliografik tarkib varaqalari) ko’pincha bir darajali bo’ladi. Biroq bir necha jilddan iborat bo’lgan fundamental bibliografik qo’llanmalar juda ko’p. ular asosan ilm-fanning eng muhim sohalari bo’yicha ilmiy-yordamchi o’quv qo’llanmadir.

•               Muntazam bibliografik nashrlar haftalik oylik va uch oylik bibliografik nashrlardir.

        

•               Bibliografik nashrlar mustaqil va yordamchi ahamiyatga ega. Ular qatoriga turli hil tarkib va maqsadlarda, gazeta va jurnallarda, takroriy va davomli to’plamlar sahifalarida nashr etilgan bibliografik ro’yxatlar, indekslar va soo’rovlar kiradi.

•               Ichki va tashqi bibliografik ko’rsatkichlar (ro’yxatlar, sharxlar) yaqin adabiyotlar haqida ma’lumot beradi, kitob mazmunini to’ldiradi a chuqurroq ta’sirlangan muammolarni o’rganishga yordam beradi.

 Tashqi bibliografik qo’llanma ishlatilgan yoki tavsiya etilgan bosma asarlar haqida ma’lumotni o’z ichiga oladi. Amaldagi manbalar ro’yxati (tadqiqotlar) ko’p hollarda ilmiy nashrlarda joylashtiriladi va muammoni o’rganishning to’liqligi va mualliflik ishini o’ziga hosligi haqida fikr beradi.

           Ichki bibliografik qo’llanma (ro’rxatlar, sharxlar) kitoblarga mustaqil material sifatida joylashtirilgan. Bu, masalan, kitobning mualliflari tomonidan ko’rsatkichlar va ishlarning ro’yxatlari bo’lishi mumkin. Ular ilmiy, professional ishlab chiqarish va ommabop ilmiy nashrlarda joylashtirilgan.

 Kutubxonalar foydalanuvchilarning  turli foydalanuvchilari uchun keng ko’lamli axborot va bibliografik mahsulotlarni ishlab chiqadi, ularning yoshi xususiatlarini hisobga olgan holda foydalanuvchi extiyojlariga e’tibor beradi.

Bibliografik qo’llanmalar ikki guruhga bo’linadi: katta va kichik shakllar.

           Bibliografik ko’rsatkichlar, qo’llanma, insholar va so’rovlar, bibliografik antalogiyalar, va ensklopediyalar yirik shakllar deb e’tirof etiladi.

          Bibliografiyaning kichik shakllari – adabiyotlar ro’yxati, memorandumlar, xatcho’plar, varaqalar, o’qish rejalari ba boshqalar kiradi.

 Bibliografik atamalar

          Bibliogragik belgi- tavsiya etilgan bibliografiyaning kichik shakillaridan biri, uning maqsadi kitobxonlarning ma’lum bir kitobga, muallif yoki mavzuga bo’lgan qiziqishini uyg’otishdir. Bibliografik belgi – turli o’lchamda qog’ozlar, xatcho’pning bir tomoni u yozilgan kitobning muqovasi va undagi yozuv va orqasida esa fondda mavjud bo’lgan mazuga yoki janrga tegishli boshqa nashrlar yoki osha muallifning boshqa asarlari ro’yxati haqida ma’lumot mavjud bo’ladi.

         Bibliografik xotira-  kitobxonlarga o’zlarining inson faoliyati xaqida kitoblar bilan tanishish yoki ijtimoiy axamiyatga ega bo’lgan voqea haqida yordam berishga mo’ljallangan bibliografik yordamning kichik shaklidir.bibliografik xotira foydalanuvchiga unitilmas sana va tor savol bilan bog’liq eng kam adabiyotni taklif qiladi.

Mashhur va muhim sanalar kolendari- ushbu qo’llanmaning asosiy maqsadi bu yigi nishonlanadigan muhim mintaqaviy tadbirlar, yubeleylar haqidagi faktik va bibliografik ma’lumotlarni namoyish qilishdir.

                 Xronologik bibliografiya- materiallar  hodisalarning xronologik tartibda guruhlangan. Tanlangan voqealar va faktlar ushbu mintaqani o’rganish uchun muhimdir. Xaritaning obekti har qanday kelib chiqishi, hodisalari, jumladan nishonlanmagan narsalar bo’lishi mumkin, lekin ularning xotirasi mahalliy tarix uchun muhim axamiyatga ega.

Bibliografik ro’yxat- bu kichik bir xajmdagibibliografik yozuvlar majmuidan iborat, foydalanuvchi tushinadigan oddiy tuzilishga ega, mos yozuvlar vositasiga ega bo’lmagan bibliografik qo’llanma. Bibliografik ro’yxatlar muayyan mavzudagi ishlar haqida ma’lumotni o’z ichiga oladi. “adabiyotlar ro’yxati” atamasi sinonim sifatida ishlatiladi.

         Tavsiyanoma- tavsiyanoma ro’yxatda, odatda, muhim yoki dolzarb masalalar bo’yicha tuziladi