KUTUBXONADA XIZMAT KO‘RSATISH TURLARI VA KITOB KO‘RGAZMASI TASHKIL ETISH YUZASIDAN TAVSIYALAR

 

XIZMAT KO‘RSATISHNING ASOSIY SHAKLLARI

 

Ko‘chmas kutubxona xizmati

Ko‘chma xizmat ko‘rsatish

Masofaviy axborot ko‘rsatish

Ko‘chmas kutubxona xizmati – kutubxonaning har qanday xizmat turini foydalanuvchilarga kutubxona hududidan tark etmagan holatda ko‘rsatiladi. Bunga: foydalanuvchilarga abonement orqali xizmat ko‘rsatish va o‘qish zallari va boshq.

Foydalanuvchilarga kitobxonlik formulyari, kutobxona ID karta va boshqalar orqali xizmat ko‘rsatadi.

Ko‘chma kutubxona – statsionar kutubxonadan uzoqda joylashgan aholi guruhiga xizmat ko‘rsatish maqsadida joyini o‘zgartiruvchi va maxsus jihozlangan hamda moslangan transport vositasi (bibliobus va h.k.)da joylashgan kutubxona.

Masofaviy axborot ko‘rsatish– kutubxona muassasalarining foydalanuvchilarga aloqa kanallari orqali ko‘rsatadigan xizmati.

Kutubxona xizmatlari

Kutubxonaning asosiy xizmat turlari – foydalanuvchilarga kitoblar va bosma ko‘rinishdagi boshqa hujjatlar, audiovizual va elektron shakldagi resurslar hamda masofadan xizmat ko‘rsatish turlari orqali ularga kerakli axborot bilan ta’minlashdan iborat.

Kutubxonadagi xizmatlar quyidagi ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin, bular: hujjat, dalil (fakt), kitob o‘qish madaniyati qoidalarini o‘rgatuvchi, matnlar tarjimasi, hujjatlar kseronusxasi, yangi kelgan adabiyotlar haqida ma’lumotlar berish va boshq.

Foydalanuvchi kutubxona xizmatlari va resurslaridan foydalanishida kutubxona xodimi vositachilik sifatida namoyon bo‘ladi. Kutubxona xizmatlarining asosiy jihati shundaki–foydalanuvchiga kerakli hujjatlar va xizmat turlari bilan ta’minlashdan iboratdir.

Xizmat turi – kutubxona sharoitida ko‘rsatiladigan turli xil xizmat turlari orqali foydalanuvchilarning axborotga bo‘lgan ehtiyojini qondirish va aqliy rivojlantirish uchun xizmat qiladi. Kutubxonaning eng asosiy va doimiy xizmat turlari quyidagilar: kitob to‘g‘risida qisqa suhbat yoki hikoya qilib berish, maslahat, ko‘rgazma, plakat va kerakli xujjatlarni berib va qabul qilib olish.

 SHu bilan birga kutubxonalar qo‘shimcha pullik xizmat turlarini ham foydalanuvchilarga taklif etishlari mumkin. Bunda aholining talabi va qiziqishlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Bu qo‘shimcha xizmatlar kutubxonachining asosiy ish tartibiga zarar etkazmagan taqdirdagina amalga oshirish o‘rinli hisoblanadi.

 

 

 

 

KUTUBXONA MUASSASALARI TOMONIDAN O‘TKAZILADIGAN OMMAVIY TADBIRLAR

 

Ommaviy tadbirlarning shakllaridan biri kitob ko‘rgazmasi bo‘lib, ko‘rgazmada kitoblar o‘z-o‘zidan mahsulot reklamasiga aylanadi. Ommaviy tadbirlarning og‘zaki shakli – bu obzor, mavzuli kechalar, seminar, trening, mashg‘ulotlar, viktorinalar va boshq.

 Ochiq eshiklar kuni, kitob haftaligi, tok-shoular ommaviy tadbirlarning murakkab (kompleks) shakliga to‘g‘ri keladi.

Kitob ko‘rgazmasini tayyorlash metodikasi.

Katalog va kartotekalar, ro‘yxatlar, bibliografik ko‘rsatkichlarga nisbatan kitob ko‘rgazmalari adabiyotlar targ‘ibotining keng qo‘llanadigan shaklidir. Bundagi adabiyotni bevosita ko‘rsatish har qanday kitobxon diqqatini o‘ziga tortadi. Ko‘rgazmaning samarasi, ta’siri uni tayyorlash sifatiga bog‘liq.

Ko‘rgazmani tayyorlash jarayoni mavzuni tanlash bilan boshlanadi. Kutubxonalarning vazifasi davrning dolzarb masalalari, dunyo va mamlakat hayoti, fan-texnika, madaniyat yutuqlari, ijtimoiy-siyosiy voqealar, muhim sanalar va yubileylarga oid adabiyotlarni o‘z vaqtida targ‘ib qilib borishdan iborat. Ko‘pgina ko‘rgazmalar boshqa ommaviy tadbirlarga qo‘shimcha sifatida tashkil qilinadi. Kitob ko‘rgazmasini tashkil etishga kirisha turib, avval muhim mavzu tanlab olinadi. SHundan keyin kitob fondiga murojaat etiladi. Bu erda u yoki bu adabiyotning yo‘qligi yoki etarli emasligi kabi qiyinchiliklar bilan to‘qnash kelish mumkin. SHuning uchun avvalo fondni mavzu bo‘yicha tahlil qilib, shundan keyingina ko‘rgazma tayyorlanadi.

Kitobxon uchun ko‘rgazmaning qimmati unda ko‘rsatilayotgan adabiyotlar bilan belgilanadi. Adabiyotlar avvalo g‘oyaviy, badiiy jihatdan puxta, yangi, kitobxon talabiga mos bo‘lishi kerak. Tanlangan adabiyotlar chuqur o‘rganilib, tizimlashtiriladi. SHundan keyin ko‘rgazmani shakllantirish bosqichiga o‘tiladi. Ko‘rgazma kitobxonga estetik ta’sir etadigan, uning diqqatini kitobga qaratadigan, kerakli yo‘nalishga sola oladigan darajada shakllantirilishi zarur. Ko‘rgazmani shakllantirishda bir necha jihatlarni hisobga olish kerak.

1. Kitob vitrinalari. Ko‘rgazmani shakllantirishda asosiy element hisoblanadi. SHuning uchun tayyorgarlik ko‘rish davomida oldindan vitrina yoki stendning ko‘rinishini bilish kerak. Ko‘rgazma uchun 3-5ta kitob vitrinasi olinadi. Har bir tokchasida 6-8 tadan adabiyot joylashtirilishi kerak. Kitob vitrinalarini P shaklida, yoysimon, to‘lqinsimon, burchakli, shaxmatsimon joylashtirish mumkin.

2. Adabiyotlarni joylashtirish. Adabiyotlarni joylashtirishda ularning mantiqiy xususiyati hisobga olinadi. Adabiyotlar mavzuni yoritib bera olish darajasida joylashtirilishi kerak. Ularni joylashtirishda masalani tizimli yoritish tartibi qo‘llaniladi. Tanlangan rasmlar adabiyot mazmuniga mos ravishda kitob bilan yonma-yon joylashtiriladi. Adabiyotlarni joylashtirishda muqovaning rangiga ham e’tibor berish kerak. Ayrim sahifalardagi portretlar, rasmlar, rangli tasvirlarni ochib qo‘yish mumkin. Kitoblar ustma-ust qo‘yilmaydi. Jurnallardan, to‘plamlardan, asarlar to‘plamining ayrim tomlaridan olingan maqolalar ikki usulda ko‘rsatiladi. Kitob muqovasiga muallif nomi, maqolaning sarlavhasi va betlari ko‘rsatilgan kartochka qistirib qo‘yiladi yoki jurnalning o‘sha maqola boshlangan varag‘i ochib qo‘yiladi va kartochkada jurnal nomi, nashr yili, asarlar to‘plamining nomi, jild soni hamda betlari ko‘rsatiladi. Ko‘rgazmada gazetani ko‘rsatish bir oz murakkab.   CHunki uning hajmi katta, shuning uchun gazeta buklab qo‘yiladi, bu esa uni ko‘rgazmadan olib ko‘rishda qiyinchilik tug‘diradi. SHuning uchun gazeta maqolalarining kseronusxalarini qo‘yish mumkin.

3. Sarlavhaning ahamiyati.

Kitobxon diqqatini tezda jalb etadigan element ko‘rgazmaning sarlavhasidir. U ko‘rgazmaga ma’naviy urg‘u beradi. Sarlavha sodda, qisqa, kitobxon qabul qilishi uchun oson bo‘lishi kerak. Sarlavha o‘lchami va unga tanlangan rang ko‘rgazmaning mazmuniga mos bo‘lishi shart.

4. Sitata, matn va illyustratsiyalardan foydalanish.

Ko‘rgazma mavzusiga mos tanlangan sitata, qisqa matn va turli illyustratsiyalar ko‘rgazmaning ta’sirchanligini oshiradi. Ko‘rgazma nomiga va alohida har bir bo‘lim uchun sitata tanlanadi. Ularni yozishda mazmunga mos holda rang tanlanadi. SHrift belgilab olinadi. Lekin faqat ikki uchta rang tanlanishi kerak, undan ortig‘i kitobxonni charchatadi. Bundan tashqari, har bir rang o‘z xususiyatiga ega ekanligini yodda tutmoq lozim. Bu ko‘proq ularning qo‘llanilishida namoyon bo‘ladi. Sof ranglarga qizil, ko‘k, sariq ranglar kiradi. Quyidagi ranglar o‘zaro uyg‘unlik hosil qiladi: qora rang– sariq, olovrang, tilla va kumushrang bilan; qizil-oq-ko‘k; oq rang – ko‘k, qizil va yashil rangda. O‘zaro nouyg‘un ranglar:sariq qizil rangda, ko‘k sariq rangda.

5. Kartoteka.

 Ko‘rgazmaga hajmi uncha katta bo‘lmagan kartoteka ham tuzilishi maqsadga muvofiqdir. Unda ko‘rgazmadan joy olmagan adabiyotlarning (mavzu doirasida) tanlab tavsiflangan kartochkalari joylashtiriladi.

6. Ko‘rgazma bilan ishlash.

Ko‘rgazmadagi adabiyotlarni o‘qish uchun berish, ko‘rgazmaning o‘zini targ‘ib qilish bo‘yicha ish olib boriladi. Mavzuga oid berilgan kitoblarni miqdoriga qarab ham ko‘rgazmaning muvaffaqiyatini bilish mumkin. SHuning uchun ko‘rgazmada berilgan har bir kitob alohida hisobga olib boriladi. O‘tkazmoqchi bo‘lingan yoki o‘tkazilgan ko‘rgazma tadbirlarining tahlili, har qanday kutubxona uchun muhim yo‘nalish hisoblangan ushbu faoliyatni mukammallashtirib, tadbirni kitobxonlarning talab va qiziqishlariga yaqinlashtirishga xizmat qiladi.

 

 

 

 

KITOB KO‘RGAZMASI TURLARI

 

Kutubxona faoliyatida kitob ko‘rgazmasi eng asosiy ishlardan biri hisoblanadi. Kutubxonada an’anaviy kitob ko‘rgazmasi faol olib boriladi.

Ko‘rgazma turlari:

• Yangi adabiyotlar ko‘rgazmasi;

• Dolzarb mavzu va masalalar bo‘yicha ko‘rgazma;

• Shaxsga oid ko‘rgazmalar;

• Muhim va unutilmas sanalarga bag‘ishlangan ko‘rgazmalar.

Har bir ko‘rgazmaning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. YAngi adabiyotlar ko‘rgazmasining asosiy maqsadi–yangi olingan kitoblar haqida kitobxonlarga tizimli ravishda axborot berib borish (kitob, gazeta, jurnal, foto va video-ma’lumotlar). Ko‘p hollarda bu ko‘rgazmalar tarkibi universal hisoblanadi. Kitob ko‘rgazmada turli soha yo‘nalishlari bo‘yicha adabiyotlar joy olishini inobatga olgan holda, ko‘rgazmadagi adabiyotlar sistemali joylashtiriladi. An’anaviy ko‘rgazmalar masalan – «Yangi kitoblar» deb nomlash namunaga aylanib qolgan, shuning uchun yangi ko‘rgazma nomlarini kashf etish kerak, masalan: «Bizga yangi kitoblar keldi», «Kitob javonida yangi kitoblar» va boshqalar. Dolzarb mavzu va masalalar yuzasidan tashkil etiladigan ko‘rgazmalarning asosiy maqsadi – foydalanuvchilarni aniq bir mavzu, muammo ko‘rgazma orqali yoritish va e’tiborini jalb eta oladigan adabiyotlarni tavsiya etishdir. Foydalanuvchilar uchun dolzarb va qiziqarli mavzularni tanlash kutubxonachining vazifasidir. Bunda kutubxonachi o‘z bilimi, salohiyatini ishga solgan holda mavzuga oid sarlavhalar topishi kerak. Masalan: «Odam savdosidan ogoh bo‘ling», «Kichik biznes va tadbirkorlik». Virtual kitob ko‘rgazmasi - bu internet tarmog‘ida veb-texnologiyalardan foydalangan holda matbuot va bosma nashrlarning, shuningdek kutubxonadan masofadan turib foydalanuvchilar uchun ko‘rish, tanishish va ulardan foydalanish uchun tavsiya etiladigan elektron resurslar. Ko‘rgazma nashrlarining virtual taqdimoti ularning mazmunini ochib beradi, elektron shaklda mavjud bo‘lgan va internet orqali erkin foydalanish mumkin bo‘lgan bibliografik, ensiklopedik, faktografik materiallar bo‘lishi talab etiladi.

SHaxsiy ko‘rgazma – biror bir shaxs to‘g‘risida ko‘proq ma’lumot berish va uning faoliyatiga taalluqli ma’lumotlar bilan ko‘rgazmani boyitish. Bunday ko‘rgazmalar asosan, shoir va yozuvchilar, rassomlar, kompozitorlar, olimlar, siyosatshunoslar, tarixchilar va boshq.

Ko‘rgazmaning birinchi bo‘limida shaxs hayoti va ijodi bo‘yicha;

Ko‘rgazmaning ikkinchi bo‘limida uning faoliyati va asarlari aks ettiriladi.

Muhim va unutilmas sanalarga bag‘ishlangan ko‘rgazmalar asosan kalendarning qizil rangi bilan belgilangan sanalarga bag‘ishlab o‘tkaziladigan ko‘rgazma turidir.

Biror bir hodisa, bayram, tarixiy urf-odat, an’analar ko‘rgazmada aks ettiriladi. Mashhur kishilarning hayoti va ijodiga bag‘ishlangan kitob ko‘rgazmalari - yozuvchi, shoirning hayot yo‘lini yoritib bersa, ikkinchidan kitobxonni uning asarlari, u haqidagi nashrlar bilan tanishtiradi. Bunda biografik ocherklar, xotiralar, asarlar to‘plamlari, yozuvchi yoki shoirning ijodi to‘g‘risidagi asarlar qo‘yiladi.

Hujjatlar – fotorasmlar, portretlardan foydalanish muhim ahamiyatga ega. «G‘azal mulkining sultoni», «Alisher Navoiy mutafakkir shoir», «Kamoliddin Behzod ijodi XXI asrda», «Abdulla Avloniy-ma’rifatparvar shoir» nomli ko‘rgazmalar tashkil etish mumkin.

Janr ko‘rgazmasi – uning maqsadi kitobxonlar e’tiborini bir janrdagi kitoblarga jalb qilish va qiziqtira olish, o‘qishga ilhom bag‘ishlashdan iborat. Buni qanday amalga oshirish mumkin? Variantlardan biri ko‘rgazmada nafaqat ma’lum bir janr asarlari, balki ushbu janrning kelib chiqishi, uning asoschilari, uning tarixidan qiziq va jamiyatda ma’lum qilinmagan faktlar haqida ma’lumot berishdir.

Kutubxonachiga bunday ko‘rgazmani tashkil etishda birinchi yordamga ensiklopedik lug‘atlar va terminologik adabiyotlar qo‘l keladi. Masalan, ko‘rgazmani quyidagicha nomlash mumkin: «Ertaklarning sehrli olami» ko‘rgazmadan ko‘zlangan maqsad – bolalarni ertaklarning turli xil yo‘nalishdagi janrlari bilan yaqindan tanishtirishdir. Bunday ko‘rgazmalarning turli ko‘rinishdagi nomlari bo‘lishi mumkin: «Sehrli ertak», «Jonivorlar haqida ertak», «Uy yumushlari haqidagi ertaklar» va h.k.

Bir asar ko‘rgazmasi – bu ko‘rgazmaning unutilmas shaklidir. Ko‘rgazmaning maqsadi kitobxonni biror bir aniq kitobga qiziqtirish va aynan shu kitob bilan bog‘liq ma’lumotlarni ham ko‘rgazma sifatida taqdim etish maqsadga muvofiq. Bu – ko‘rgazmaga qo‘yilgan kitobning muallifi haqida, uning hayoti va ijodi, kitobning yaratilish tarixi, asar qahramonlari haqida va ularning taqdiri, asarga bag‘ishlab chizilgan bir qancha rassomlar tomonidan yaratilgan rasmlar va asardagi lavhalarni aks ettiruvchi fotosuratlar joylashtirilishi mumkin. Bunday ko‘rgazmada kitob tanlashda to‘g‘ri tanlov juda muhim hisoblanadi. Tanlangan kitob oddiy emas balki yorqin, mazmunli, qiziqarli bo‘lishi zarur. Masalan, o‘tgan asrlarda chop etilgan yoki zamonaviy klassik asarlari, o‘lkashunoslikka doir adabiyotlar bo‘lishi mumkin.

Unutilgan asarlar ko‘rgazmasi – bu ko‘rgazmaning vazifasi, ba’zi sabablarga ko‘ra kitobxonlar tomonidan foydalanmay qo‘yilgan badiiy va ilmiy jihatdan mashhur bo‘lgan kitoblardan tarkib topishi mumkin. Bu ko‘rgazma turi ayniqsa yoshlar uchun ahamiyatli hisoblanadi. Ularning ko‘p qismi zamonaviy adabiyotlarni mutolaa qiladilar, ota-onalarimiz qanday kitoblar o‘qiganliklari haqida unchalik ham ma’lumotga ega bo‘lmaydilar. SHulardan kelib chiqqan holda ko‘rgazmalarni quyidagicha nomlashimiz mumkin: “Ota-onalarimizning sevimli kitoblari” yoki “Biz o‘qigan kitob va sen ham o‘qi”. Bunday ko‘rgazmalar ikki avlod o‘rtasidagi o‘zaro tushunish, bir-birini anglash mutanosibligini mo‘‘tadillashtirishga turtki bo‘ladi hamda bugungi yoshlarning rivojlanishi uchun zamin yaratuvchi ma’naviy va axloqiy yo‘nalishdagi kitoblarni qaytarishga yordam beradi.

Ekspress-ko‘rgazma-biror-bir nashrning turli xil guruhdagi kitobxonlar ommasi uchun mo‘ljallangan qiziqarli mavzulardagi materiallardan tashkil topgan ko‘rgazmaviy tezkor shakli. Bunday ko‘rgazmalar ma’lum bir kun nomiga yoki biror mavzuga mo‘ljallab tashkil etilsa 3-5 kun oralig‘ida ko‘rgazma sifatida ko‘rgazmaviy tokchalardan joy oladi. Misol tariqasida ko‘rgazmaning markazida “Qiziqarli maqola”, “Diqqat qiling yangi kitoblar” nomli kitob yoki maqola joylashtirilishi mumkin. Bunda belgilab olingan mavzuga oid turli mualliflar tomonidan taqdim etilgan kitoblar yoki maqolalar ko‘rgazmadan joy egalaydi.

Kitob ko‘rgazma ekspozitsiyasi – bu kutubxonada o‘tkaziladigan ko‘rgazmalar mavzusidan kelib chiqqan holda mavzuga oid aksessuarlar, buyumlar bilan boyitilsa ko‘rgazma mavzusiga chuqurroq kirib borishga imkon beradi. Albatta kutubxonada ko‘rgazmaning mavzusiga oid aksessuarlar mavjudligi inobatga olinishi kerak. Agarda kutubxona fondida bunday imkoniyat mavjud bo‘lmasa muzeylar bilan hamkorlikda ish olib borish maqsadga muvofiq. Bunda aynan eksponat yoki aksessuarlarning aslidan foydalanmasdan ularning suratlarini ko‘rgazmaviy qurol sifatida foydalanish mumkin.

Ko‘rgazmani birgalikda yaratamiz – bunday ko‘rgazma turi tabiiy xom-ashyolar, o‘yinchoqlar va boshqa buyumlardan tashkil topgan bo‘lib, masalan qo‘l mehnati bilan yasalgan kichik bir daraxt bor, uning yoniga ba’zi mehnat qurollarini joylashtiriladi rangli qog‘ozlar, gullar, qog‘ozlardan yasalgan katta harflar va yana o‘z farazimizdan kelib chiqqan holda qo‘shimchalar qilish mumkin. Endi daraxtni foydalanuvchilar tomonidan o‘zlari sevib mutolaa qiladigan boshqalarga tavsiya qilishni istaydigan kitoblarini o‘zlari istagan mehnat qurollari orqali yozib qoldirishlari mumkin. Bu ham sevimli kitoblar ko‘rgazmasi va o‘yin turiga to‘g‘ri keladi. Ko‘rgazmada tavsiya etilgan adabiyotlardan mavjud kitoblar daraxti paydo bo‘ladi. Ko‘rgazma sovg‘a – bu yaxshi kitob bilan kutilmagan uchrashuv, sovg‘a.

 Bunday ko‘rgazma turlari shinamlik va bayramona muhitni keltirib chiqaradi. Foydalanuvchilar toifasidan kelib chiqqan holda kutubxonachilar tomonidan kitoblar tanlab olinadi va ularni bayramona kayfiyat keltirib chiqaradigan ko‘rinishda o‘raladi, maqsad – foydalanuvchilarning e’tiborini jalb qilish. Sovg‘a sifatida o‘ram ichida qaysi kitob yashiringanligini kitobxon bilmaydi, ko‘rgazmaning sharti tanlangan kitob o‘ramini uyda ochish tavsiya etiladi. Masalan kutubxonachi bolalarga uylarida o‘qish uchun kitoblarni tanlab olishlarini aytadi. Kitoblar qog‘ozga o‘ralgan holda va kitobxon qaysi kitobni olayotganligini bilmaydi. Jasorat uchun sovrinlar beriladi. Kitobni qaytib olayotganlarida o‘quvchi bilan kitob nima haqida yozilgani to‘g‘risida suhbat o‘tkazish tavsiya etiladi. Ushbu uslub kitobxonlik madaniyatini oshirish bilan bir qatorda unitilib ketayotgan mashhur asarlarni qayta jonlanishiga olib keladi.

Kutubxonalarda tobora interfaol ko‘rgazma turi ommalashib bormoqda. Bu bevosita kutubxonachi va foydalanuvchi o‘rtasida muloqotni yuzaga keltiradi va yaratilgan ko‘rgazma to‘g‘risida suhbatlar olib boriladi va muammolar o‘rganiladi.